Jedną z liczniejszych i prężniej działających organizacji nie tylko w Osiu, ale również w Starej Rzece, w Wierzchach oraz w Łążku było Towarzystwo Powstańców i Wojaków. W Osiu Towarzystwo to istniało już od roku 1921. Było organizatorem wielu imprez: obchodów rocznic państwowych, rocznic bitew np. pod Płowcami, zabaw tanecznych, przedstawień amatorskich np. „Gwiazda Syberii” oraz zawodów sportowych zwłaszcza strzeleckich. W roku 1929 towarzystwo liczyło około 60 członków, a skład zarządu w roku 1933 kształtował się następująco: prezes – Antoni Kamieniarz, sekretarz – Leon Opartowski, tymczasowy komendant – Stefan Gęsikowski oraz pozostali członkowie: Michał Wojtecki, Józef Chudecki i Aleksander Szlachcikowski. W roku 1934 zastępcą prezesa został A. Wyżenkiewicz, a sekretarzem A. Szprada. Towarzystwo liczyło wówczas 104 członków, z czego 42 nowych przybyło w przeciągu ostatniego roku.[7]

W Starej Rzece Towarzystwo Powstańców i Wojaków założone zostało w 1928 roku z inicjatywy nauczyciela Franciszka Stanka, który objął kierownictwo nowopowstałej organizacji. Jego zastępcą i zarazem komendantem został Antoni Woyda, sekretarzem Paweł Kuzimski, zastępcą sekretarza J. Cherek, skarbnikiem Feliks Romanowski, zastępcą skarbnika Franciszek Lemski. Towarzystwo liczyło 17 członków. W Łążku Towarzystwo Powstańców i Wojaków istniało od roku 1924. W 1929 liczyło 37 członków. Prezesem był wówczas Franciszek Mielewski. Rok wcześniej towarzystwo sprawiło sobie sztandar. W roku 1933 w skład zarządu wchodzili: Rytlewski – prezes, Franciszek Gliniecki jego zastępca, Stanisław Chabowski – sekretarz, F. Stosik – skarbnik i Franciszek Spychalski – komendant. Towarzystwo od roku 1928 swoich 40 przedstawicieli na czele których stał Józef Kukliński miało również w Wierzchach.[8]

Inną organizacją, która odegrała ważną rolę w sąsiednich wsiach był Związek Strzelecki, który przede wszystkim bardzo prężnie działał w Wierzchach. Jak szereg pozostałych organizacji był on organizatorem pochodów, przemówień, zebrań, przedstawień amatorskich oraz zabaw tanecznych. Dnia 18 III 1934 roku zebrały się oddziały Związku Strzeleckiego Żeńskiego i Męskiego, koło BBWR oraz dziatwa szkolna na boisku szkolnym, skąd pod dowództwem komendanta oddziału Turzyńskiego ruszyły pochodem przez wioskę. Następnie w sali szkolnej odbyła się wieczornica, na której kierownik szkoły Górski wygłosił referat pt. „Niemcy pod rządami Hitlera a Polska”, po czym wystawiono przedstawienie amatorskie reżyserii nauczycielki Steinborowej pt. „Dziesiąty Pawilon”. W kwietniu tego roku oddział Męski Związku Strzeleckiego odegrał w Tleniu przedstawienie pt. „Lekarz mimo woli”, którego reżyserem był prezes Górski. Po przedstawieniu odbyła się zabawa, z której czysty dochód w wysokości 32 zł. został przeznaczony na umundurowanie oddziału. Oddział Żeński w maju tego roku zorganizował spektakl reżyserii komendantki Kowalskiej pt. „Za nic żydowskie swaty”.[9] Koło Przyjaciół Związku Strzeleckiego istniało również w Osiu, gdzie w roku 1936 liczyło 32 osoby, oraz w Łążku w którym prezesem był Bolesław Osiński.[10]

W roku 1935 w Osiu powołana została do życia Liga Morska i Kolonialna. Do tymczasowego zarządu nowego oddziału wybrani zostali: Ignacy Janiak – prezes, Roman Soboczyński – sekretarz, Franciszek Goldian – skarbnik.[11]

Wyjątkowo prężnie działało oskie koło Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej. W roku 1932 odbyło się w Osiu wielkie zebranie propagandowo – informacyjne w zakresie obrony przeciwlotniczej i przeciwgazowej. W ciągu tygodnia instruktor powiatowy Szymanowski dawał wykłady dla dzieci w okolicznych szkołach, a wieczorem dla dorosłych. Na zakończenie kursu odbyło się zebranie reorganizacyjne tutejszego Koła LOPP, gdzie zapisało się 40 nowych członków oraz 130 członków popierających. Prezesem Koła był wówczas Janiak. W roku 1934 odbyło się ponownie zebranie reorganizacyjne, na którym na członków zapisało się 30 obywateli, a nowy zarząd składał się z: Mariana Kubicy – prezesa oraz panów: Sierosławskiego, Januszewskiego, Grabskiego, Paszkowskiego i Jerchewicza. Na zakończenie tego zebrania wyświetlono filmy propagandowe. 10 V 1934 roku Komitet Powiatowy LOPP przy pomocy tutejszego OSP i Towarzystwa Powstańców i Wojaków urządził z okazji tygodnia lotniczego wielki pokaz gazowy, który połączony był z rozmaitymi imprezami. Również w roku 1938 odbyła się wielka jak na warunki lokalne impreza propagandowa na rzecz „Tygodnia LOPP” oraz kończącego się „Tygodnia Strażackiego”. Na Rynku po mszy świętej odbyła się wówczas akademia. Tłumy wysłuchały przemówień delegata obwodu LOPP Rhonego i instruktora Straży Pożarnej ze Świecia Malinowskiego. Po południu odbył się alarm lotniczy i atak gazowy, w którym wzięły udział straże pożarne i drużyna odkażająca z Elektrowni Gródek.[12] Często podczas „Tygodnia Lotniczego” odbywały się zabawy i ćwiczenia w Tleniu, z których dochód przeznaczano na LOPP.[13]

Jedną z większych imprez dwudziestolecia międzywojennego w Osiu był zjazd powiatowy placówek Obozu Wielkiej Polski powiatu świeckiego, który odbył się 26 VII 1931 roku. Wzięło w nim udział ok. 200 członków z 8 placówek miejskich i wiejskich. O godzinie 14⁰⁰ rozpoczął obchody w charakterze gospodarza kierownik oskiej placówki druh Wojtecki witając m.in.: ks. proboszcza Żelaznego, reprezentanta Stronnictwa Narodowego Flaczyńskiego ze Świecia, kontrolera okręgowego OWP Kruczkowskiego i kierownika świeckiego Wydziału Powiatowego druha Trykowskiego. Sekretarz placówki Osie – Śmigerski wygłosił referat na temat rozwoju OWP. Następnie odbyła się uroczysta dekoracja 30 kandydatów „mieczykami Chrobrego”, której dokonał Madejski. Autobusami udano się do Tlenia, gdzie w letnisku „Wygoda” spędzono w serdecznym nastroju czas na pogawędce towarzyskiej aż do wieczora.

Do zarządu OWP Młodych Osia w latach 1935 – 1939 wchodzili: Brunon Marchewicz, Józef Alfut i Ignacy Listewnik. Członkami byli: Michał Wojtecki, Alfred Kałdowski, Józef Orzechowski, Franciszek Malinowski, Klemens Zieliński, Józef Bocian, Alfons Bocian, Klemens Myszker, Bronisław Bielaszewski, Benedykt Górniewicz, Franciszek Chmarzyński, Antoni Szprada, Alojzy Konopacki i Maksymilian Malinowski. W roku 1931 założono placówkę OWP w Łążku, gdzie kierownikiem został Józef Rytlewski, a sekretarzem Józef Kierzkowski.[14]

18 XI 1935 roku zarejestrowano w starostwie koło Związku Weteranów Powstań Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej w Osiu. Założone ono zostało 27 X 1935 roku przy udziale 21 osób – przyszłych członkach i zaproszonych gości: druha prezesa Borysiaka ze Świecia, delegata powiatowego Sapleta oraz Hofmana i Białockiego ze Świecia. Po wygłoszonym referacie na temat, „Czym jest Związek Weteranów Powstań Narodowych”, uformował się zarząd towarzystwa, do którego weszli: Ignacy Janiak – prezes, Józef Grabski – zastępca, Ludwik Gruza – sekretarz, Józef Fikus – zasępca, Michał Motała – skarbnik, ławnicy: Anastazy Zaremba, Klemens Szlachcikowski, Alojzy Myszker. W skład komisji rewizyjnej weszli: Bernard Ewert, Franciszek Grzyb, Stanisław Winkler oraz zastępcy: Antoni Zimniak, Franciszek Skrzypczak, Franciszek Rocławski. Pozostali członkowie to: Wiktor Ankiewicz, Józef Bączkowski, Józef Sacchetti, Antoni Kamieniarz, Wiktor Tretkowski, Józef Śmigerski, Jan Brucki, Władysław Smok.[15]

Na podstawie deklaracji członkowskiej z 15 III 1938 roku zatwierdzono istnienie w Osiu koła Związku Powstańców Wielkopolskich, rejestrując je w księdze ewidencyjnej związkowych Kół Zarządu Głównego pod numerem 09 na stronie 361. W zarządzie koła byli: Konrad Bocian – prezes, Feliks Hübner – zastępca, Paweł Kloneski – sekretarz, Leon Pozorski – zastępca, Józef Chudecki – skarbnik, Bernard Bilicki – zastępca, Paweł Kamieński – komendant, Aleksander Młodecki – referent oświatowy, Feliks Kałdowski i Michał Połom – komisja rewizyjna, oraz pozostali członkowie zarządu: Władysław Felczykowski i Alojzy Neumann, Jan Karpus, Franciszek Kierzkowski i Józef Wasilewski. Oprócz zarządu do Związku należeli: Franciszek Zieliński, Fr. Gzela, M. Szamlewski, A. Piekarski, Konieczka, L. Romanowski, J. Szamlewski, J. Malinowski, St. Bonaszewski, A. Zawadziński, J. Konieczka, A. Żeźnicki, L. Łowiński, A. Kilichowski, J. Kurkowski, B. Konieczka, P. Bergman, B. Przechwski, J. Tretkowski, J. Wiśniewski, St. Wiśniewski, J. Kamiński, Lewandowski, J. Skrzoska, T. Nastróżny, łącznie było około 40 członków.[16]

Do szczególnie aktywnych organizacji w dwudziestoleciu międzywojennym należały Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej (KSMM i KSMŻ). Oddział męski Stowarzyszenia powstał w roku 1921. Corocznie obchodził święto swe dobroczynne pod sztandarem Św. Stanisława Kostki. W roku 1927 święto to przypadło 13 listopada po dwudniowych rekolekcjach. Rozpoczęło się o godzinie 8³⁰, kiedy to wyruszono na czele z orkiestrą do kościoła na uroczystą mszę. Uroczystość kościelna zakończona została wygłoszeniem okolicznościowego kazania przez patrona Stowarzyszenia ks. proboszcza Puppela. Powtórnie zebrała się młodzież o godzinie 19^oo. Przy pochodniach urządzono capstrzyk przez wioskę, a następnie udano się na uroczystą akademię. Przy licznie zebranej publiczności prezes Stowarzyszenia Pająkowski otworzył akademię i przekazał przewodnictwo ks. Ptachowi wicepatronowi Stowarzyszenia. Przystąpiono następnie do wyboru prezydium w skład, którego weszli: Siewiert – kierownik szkoły, Józef Chudecki, Goldyan, Franciszek Włoch i Kierzkowski. Po przedstawieniu programu akademii orkiestra odegrała marsza. Rozległ się śpiew „My chcemy Boga”. Wygłoszono referaty: „Nasz stosunek do religii” oraz „Dlaczego Bóg i Ojczyzna”, po których odśpiewano pieśń „Boże coś Polskę”. Nastąpił też odbiór przyrzeczenia 36 członków przyjętych do Stowarzyszenia od czasu poświęcenia sztandaru i odśpiewanie hymnu Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej „Hej do apelu”. Po uroczystości zajęto się sprzedażą „Przyjaciela Młodzieży”.

Jeszcze w tym samym roku prezes Pająkowski złożył swój urząd przy udziale 50 członków. W skład nowego zarządu weszli: Franciszek Chmarzyński – prezes, Brunon Marchewicz – wiceprezes, Edmund Malinowski – sekretarz, Józef Babiński – zastępca sekretarza, Konrad Kałdowski – skarbnik, Klemens Stosik jego zastępca, Leon Włoch – gospodarz, Franciszek Malinowski – zastępca gospodarza, Bronisław Jasiewicz – kapelmistrz. Komisję rewizyjną tworzyli: Kazimierz Barwik, Bernard Kalinowski. W miejsce chorążego Chmarzyńskiego wybrano podchorążego Klemensa Myszkera.[17]

Ze sprawozdania roku 1929 wynika, że odbyło się 13 zebrań plenarnych i 11 zarządowych. Przeciętna liczba druhów na zebraniach wynosiła 40 osób. W roku 1934 ponownie zmienił się skład zarządu na czele, którego stanął Leon Zawadziński. Pozostałymi jego członkami byli: Feliks Chudecki, Zygmunt Kotowski, Paweł Myk, Maksymilian Izbauer, Franciszek Malinowski, Paweł Zawadziński, Zygmunt Bielaszewski oraz Bronisław Pilarski – kapelmistrz orkiestry Stowarzyszenia. W roku 1938 prezesem był Krajewski, jego zastępcą Bocian, a zastępcą sekretarza Szprada.[18]

Stowarzyszenie to oprócz corocznego święta młodzieży organizowało również szereg zabaw, balów maskowych, przedstawień amatorskich. Uczestniczyło także w różnych świętach narodowych jak i kościelnych. W roku 1930, 19 stycznia odegrało dramat historyczny „W górę serca”, a w roku 1933 bardzo uroczyście obchodziło jubileusz 12 – lecia swojego istnienia. Z tej okazji 5 czerwca odbył się w Osiu Zjazd Obwodowy Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej, na które zostały zaproszone Stowarzyszenia Męskie ze: Świecia, Nowego, Skórcza, Stargardu, Osieka, Grudziądza, Sierosławia, Drzycimia, Śliwic, Miedzna, Brzezin, Skarszew i Przysieka, oraz Stowarzyszenia Żeńskie z: Gacków, Lipinek, Śliwic, Grudziądza, Skarszew, Świecia i Skórcza.[19]

Równie aktywnie działało KSMM w Miedznie, które istniało tam od 1921 roku. Podobnie jak oskie stowarzyszenie organizowało przedstawienia, np.: „Obrona Trembowli” oraz chętnie udzielała się w lokalnym życiu publicznym i kulturalnym. Zarząd tamtejszego stowarzyszenia w roku 1934 tworzyli: Teodor Adrych – prezes, jego zastępca Władysław Górski, Paweł Radkowski – sekretarz, zastępca Paweł Kuzimski, Antoni Radkowski – skarbnik, Władysław Manikowski – naczelnik, Józef Czubek – zastępca naczelnika oraz Bronisław Manikowski – gospodarz.

Stowarzyszenie Młodzieży Polsko – Katolickiej od roku 1926 istniało również w Wierzchach, gdzie liczyło 18 członków. Jego prezesem był Maksymilian Malinowski.[20]

Trudno ustalić datę założenia KSMŻ w Osiu, które w roku 1935 odchodziło uroczystość poświęcenia swojego proporczyka. Podobnie jak ich koledzy ze stowarzyszenia męskiego członkinie udzielały się społecznie organizując wieczornice i przedstawienia. W roku 1939 wystawiły utwór „Na naszej glebie” – przypominający walkę ludu polskiego z zachłannością niemiecką i bezbożnictwem. Zysk z tej imprezy przekazano na Fundusz Obrony Narodowej oraz na potrzeby kościoła.[21] W Miedznie oddział żeński założony został w 1932 roku. Jego prezeską od momentu powstania była Adrychówna, zastąpiona w roku 1938 przez Deręgowską. Sekretarką była Szarafińska, a skarbniczką Halina Modrzejewska.[22]

W roku 1937 założono w Osiu Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, które było prawdopodobnie najliczniejszą organizacją istniejącą w tym okresie w na tym terenie. W momencie powstania zapisało się na członkinie 80 kobiet, a do zarządu weszły: Wiktoria Szmantkowa – przewodnicząca, zastępczyni Jarnuszkiewiczówna, Zielińska – sekretarka oraz Kaczmarkowa jako skarbniczka. Ze sprawozdania roku 1938 wynika, że oddział poszerzył się do 238 członkiń.[23]

Swoją organizację mieli również, oscy robotnicy, którzy swoje poglądy i orientację polityczną mogli wyrażać dzięki działalności w Katolickim Stowarzyszeniu Robotników. Z dniem 1 I 1933 roku, oskie koło zostało przyjęte do Katolickiego Związku Stowarzyszeń Robotników. Liczyło wówczas 82 członków i pod kierownictwem Feliksa Kałdowskiego rozwijało się do wybuchu wojny. Jak donosił „Głos Świecki” z 19 II 1938 roku: „Członkowie przeciwstawiają się zakusom socjalistycznym, czy też komunistycznym i chcą odpierać w życiu publicznym i prywatnym ataki bezbożne ze strony zbałamuconych braci robotników, dowodząc, że tylko katolickie zasady społeczne mogą być podstawą do socjalnej przebudowy świata, a nie jakieś tam marksistowskie czy leninowskie”. Liczba członków w tym roku wynosiła już jednak tylko 49 osób.[24]

Od roku 1932 istniało w Osiu Stowarzyszenie Pań Miłosierdzia św. Wincentego a’ Paulo, które przede wszystkim zajmowało się działalnością charytatywną. Do tradycji stowarzyszenia należały zbiórki naturali oraz kwesty w czasie „Tygodnia Miłosierdzia”. Wenta na rzecz chorych i ubogich mieszkańców cieszyła się przeważnie powodzeniem i szerokim poparciem ze strony wszystkich obywateli. W roku 1937 w parafii w dniu św. Wincentego a’ Paulo urządzono dzień chorych i biednych. Zwieziono wówczas 70 chorych i umieszczono ich w prezbiterium. Po uroczystym nabożeństwie panie podjęły wszystkich biedaków wspólną kawą w sali Hübnera. W tym samym roku 7 III zorganizowały członkinie Stowarzyszenia wieczornice przy występie muzycznym Towarzystwa Śpiewu „Halka”. Wystawiono wówczas przedstawienie teatralne zorganizowane przez KSMM i KSMŻ oraz przedstawienie „Poważnie i wesoło na ekranie”. Imprezie towarzyszył bufet dla gości, a cały dochód przeznaczony został na miejscowy Komitet Pomocy Zimowej dla Bezrobotnych. Stowarzyszenie to było główną instytucją parafialną wspierającą najuboższych i chorych, którym udzielało pomocy w naturaliach np.; wydawało chleb, mleko, obiady, a nawet węgiel i drewno. Pomagało w ubraniu dzieci do I komunii świętej, jak i zajmowało się sierotami oraz młodzieżą „moralnie zaniedbaną”. [25] Działalność charytatywną stowarzyszenia w latach 1935 – 1939 przedstawia tabela nr 1.

Tabela nr 1

Sprawozdania z rocznych akcji dobroczynnych parafii Osie od 1 IV do 31 III każdego roku

Źródło: Materiały parafialne, nr 44.

„Monografia Gminy Osie” Katarzyna Bruniewska-Gierczak