Bardzo rozpowszechniona była w Osiu hodowla bydła i koni. Trzy razy do roku odbywały się targi tych zwierząt, przeważnie w kwietniu, sierpniu i listopadzie. Oprócz tych targów, również trzy razy do roku były targi ogólne oraz raz w tygodniu, w czwartki, targi małe. Na targach kramnych przeważali żydowscy handlarze aż do roku 1937, kiedy to jarmark ten odbył się już bez ich udziału.[1]
Oprócz tradycyjnej hodowli koni, trzody chlewnej, bydła oraz drobiu rozpowszechniona była w regionie Osia hodowla pszczół, a w dobie kryzysu próbowano hodować jedwabniki. Jako pierwszy podjął się tego w roku 1929 ks. proboszcz Ziemski, sadząc w tym celu kilka krzewów morwy.[2]
Jak wynika z tabeli znaczne obszary gminy zajmowały lasy, które stanowiły postawę utrzymania wielu rodzin w Osiu i okolicy. Bardzo dużo mieszkańców pracowało w tartakach, na których rozwój wpływ miała sosnówka – chojnówka, która nawiedziła i niszczyła wielkie obszary lasów sosnowych w Borach Tucholskich już przed I wojną światową. Doprowadziło to do przymusowego wycinania drzew, co miało wpływ na rozwój przemysłu drzewnego w Osiu. Dobra passa w tym przemyśle trwała do końca lat dwudziestych XX wieku. Do tego czasu przy wyrębie, obróbce i wywozie drzewa pracowało tysiące ludzi. Ogołocenie lasów oraz wielki kryzys gospodarczy wpłynął na zahamowanie rozwoju tej gałęzi przemysłu, a co za tym idzie i stolarstwa. W roku 1931 z trzech istniejących na początku lat dwudziestych tartaków jeden, który zatrudniał setki ludzi stał już bezczynnie, zaś dwa pozostałe zatrudniały tylko nikłą ilość pracowników.[3] Właścicielami tartaków byli: Bartoszewicz i Kubica oraz Buliański i Łużyński, którzy w roku 1932 odsprzedali swój tartak położony przy szosie świeckiej panu Feliksowi Wyżenkiewiczowi z Rawicza, który ponownie uruchomiwszy przedsiębiorstwo dał pracę szeregowi bezrobotnych.[4] W roku 1938 funkcjonowały pełną parą dwa tartaki firmy Kubicy i Wyżenkiewicza. Pierwszy z nich pracował nawet na dwie zmiany, co przyczyniło się do częściowego zmniejszenia bezrobocia.[5]
Bezrobotni na początku lat trzydziestych utrzymywali się ze zbierania ziół leczniczych, które dostarczali do urządzonej w Osiu Powiatowej Centrali Ziół Leczniczych. Jej kierownikiem był Szamlewski, który kupował każde ilości podbiału, krwawnika, tataraku, tysięcznika, skrzypu polnego, babki wąskolistnej i innych ziół. W roku 1930 zebrano w powiecie świeckim ziół leczniczych o wartości 4.000 zł, a w 1931 już za 8.000 zł. Innym rodzajem eksploatacji lasów przez miejscową ludność były prace przy zbiorze żywicy. W roku 1938 nadleśnictwa Szarłata i Osie osiągnęły w tej dziedzinie najlepsze wyniki na całym Pomorzu.[6]
Bardzo ważną rolę w życiu gospodarczym odgrywały zajęcia ściśle związane z obsługą rolnictwa lub pozarolnicze. Łącznie na terenie gminy Osie w roku 1933 znajdowało się: 8 tartaków, 5 kuźni, 7 rzeźnictw, 4 młyny w Żurze, Jaszczu, Wierzchach i Szarłacie, 2 gorzelnie w Grabowej Buchcie i Wierzchach oraz 59 innych przedsiębiorstw przemysłowych, z czego w samym Osiu były: 3 tartaki, 1 fabryka wyrobów cementowych, 1 mleczarnia, 8 stolarń, 3 kuźnie, 2 ślusarnie, 3 zdunów, 6 rzeźnictw, 6 piekarń, 2 kołodziei, 1 rymarstwo, 2 zegarmistrzów, 1 szklarstwo, 3 zakłady budowlane, 9 szewstwa, 8 krawiectwa, 3 fryzjerstwa oraz 2 fotografów.[7]
Pod koniec lat 30 – tych, w dobie przedłużającego się kryzysu duże znaczenie dla społeczności oskiej miał zakład szczotkarski Januszkiewiczowej. Zapewnił on byt około stu rodzinom. Pracowano przy produkcji bądź sprzedaży wyrobów. Szczotkarstwo oskie produkowało dziennie ok. 1000 sztuk szczotek wszelkiego rodzaju, łącznej wartości od 800 do 1000 zł. Wyroby te znajdowały zbyt na jarmarkach i targach tygodniowych w licznych miastach, u detalistów w najbliższych miejscowościach bądź w sposób domokrążny.[9]
W Osiu powszechny był również przemysł ludowy. W roku 1933 odnotowano 30 placówek zajmujących się tego rodzaju działalnością. Niewątpliwie na rozwój tej dziedziny gospodarki miało wpływ Koło Pomorskiego Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego, założone 15 IV 1929 roku. Do oskiego Koła w momencie założenia zapisało się 19 członków. Prezesem był ks. proboszcz Ziemski, sekretarzem Januszewski, skarbnikiem Wiśniewski. Za główny cel Koło obrało sobie: 1) badać lepsze możliwości rynku zbytu, 2) wyszukać kandydata do szkoły rzeźbiarskiej w Zakopanem i starać się o stypendium powiatowe dla niego, 3) urządzić w ciągu zimy kilka kursów wyrobu tych przedmiotów, dla których uzyskać się zdoła dostateczne rynki zbytu np.: grabi, łyżek i innych przedmiotów.[10]
W roku 1933 na terenie gminy znajdowało się 51 placówek handlowych, z czego w samym Osiu było ich 36: 1 drogeria, 1 apteka, 9 składów kolonialnych, 5 bławatów, 1 sklep z artykułami skórzanymi, 2 z kapeluszami, 8 z mięsem i wędlinami, 7 z pieczywem, 2 z biżuterią i zegarkami. W roku 1934 Osie posiadało już 13 składów spożywczych, a w roku 1935 nowy sklep bławatów przy ul. Kościelnej otworzył Edmund Wenda.[11]
Statystyka przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych w poszczególnych wsiach wchodzących w skład gminy zbiorowej Osie w roku 1933 przedstawiała się następująco: Osie (przemysł – 64 placówek, handel – 36 placówek), Stara Rzeka analogicznie (0,1), Brzeziny (1,3), Jaszcz (1,0), Miedzno (1,2), Żur Młyn (1,1), Szarłata (2,0), Wierzchy (7,4), Laski (1,0), Łąski Piec (0,1), Zazdrość (0,0).[12]
Stan wybranych gałęzi przemysłu i placówek handlowych w gminie Osie i związane z nimi stosunki narodowościowe przedstawia tabela nr 3.
[1] Wiadomości samorządowe powiatu świeckiego 21 VIII 1930, nr 33, 19 IX 1929, nr 61; Dokumentacja parafii, nr 44.
[2] Głos Świecki 12 V 1938, nr 55, 25 IV 1929, nr 86.
[3] Głos Świecki 20 X 1931, nr 9, 8 V 1928, nr 92.
[4] Głos Świecki 25 VIII 1932, nr 135.
[5] Głos Świecki 16 IV 1938, nr 45.
[6] Głos Świecki 5 VII 1932, nr 114, 11 VII 1938, nr 78.
[7] Z protokołów statystycznych, dotyczących placówek przemysłowych w gminie Osie wynika, że właścicielami tartaków byli: Wegner – Werke (data założenia 1898), Bartoszewicz i Kubica (1902), Buliański i Łużyński (1926), młyn parowy od 1914 należał do Nogi,Fabryka wyrobów cementowych od 1914 do Józefa Grabskiego, W Łążku właścicielami tartaków byli:Jerzy Tyszkiewicz (od 1907) i Julisz Wegner (od 1926), W Miedznie taki zakład należał do Jana Adrycha, a w Wierzchach do Bruna Herlicha i Hermana Bacha (1909), były też tam: gorzelnia Kazimierza Wojnowskiego i młyn Bruna Herlicha. APB, WPŚ, sygn. 358 i 359.
[9] Głos Świecki 23 V 1939, nr 58.
[10] Głos Świecki 25 IV 1929,nr 86.
[11] APB, WPŚ, sygn. 359; Głos Świecki 13 X 1934, nr 117, 9 IV 1935, nr 43.
[12] Dane te zostały zebrane z protokołów poszczególnych sołectw w związku z tworzeniem gmin zbiorowych na terenie powiatu. Różnią się one nieznacznie od danych w oddzielnym dokumencie, który wyszczególnia uprzemysłowienie poszczególnych gromad. I tak: Brzeziny ( przemysł 1, handel 4), analogicznie Jaszcz (1,2), Miedzno (1,0), Osie (22,73), Stara Rzeka (0,1), Żur Młyn (1,0), Szarłata (2,0), Wierzchy (5,7), Łążek (6,3), Łąski Piec (1,0), APB, WPŚ, sygn. 359; Placówki handlowe w Łążku z uwzględnieniem daty ich założenia należały do: Józefa Mielewskiego – kolonialka, restauracja (1697), Jana Jegorskiego – wyszynk i kolonialka (1840), Fr. Drążkowski – skład kolonialny (1928), w Miedznie placówki handlowe należały do: Zygmunta Gzela (1928), Smeji (1896), Franciszka Chmarzyńskiego (1925), w Brzezinach: Augusta Siega (1891), Władysława Gralaka (1927), Willego Guzmanna ( 1929), w Starej Rzece właścicielką składu kolonialnego była Helena Bocian. W Wierzchach działalnością handlową zajmowali się Franciszka Kuzimska – restauracja (1927), skład kolonialny ( 1900), Julian Januszewski – restauracja i sklep (1900), inni właściciele składów kolonialnych to: Anna Górska, Dionizy Krupa i Robert Pruszak. APB, WPŚ, sygn 358.
