- Szkolnictwo w okresie międzywojennym.
Region pomorski odziedziczył po zaborcy pruskim stosunkowo nieźle zorganizowaną sieć szkół wiejskich mających zapewnić realizację powszechnego obowiązku szkolnego. W Osiu znajdowały się: powszechna szkoła siedmioklasowa oraz szkoła ewangelicka. Ponadto mniejsze szkoły mieściły się w pobliskich miejscowościach: Osie – Radańska, Brzeziny, Miedzno, Starz Rzeka, Wałkowiska, Wierzchy, Laski, Łąski Piec, Łążek, Swatno.[1]
Obowiązek utrzymania szkół spoczywał na lokalnych samorządach, które na ten cel przeznaczały znaczne kwoty na dany rok wydatków budżetowych. Związki samorządowe i właściciele obszarów dworskich w miejscowościach, w których nie było obiektów szkolnych, posyłali dzieci do pobliskich szkół, a na ich rzecz uiszczały odpowiednie opłaty np.: mieszkańcy Orlego Dworu, Sobin i 1 osady prywatnej korzystali ze szkoły w Swatnie.[2]
W latach 1925 – 1929 wydatki z budżetu poszczególnych gmin wiejskich na szkolnictwo przedstawiały się następująco.
Tabela nr 1.
Wydatki gminne na szkołę
| lata | Osie | Łążek | Miedzno | Brzeziny | Stara Rzeka | Wierzchy |
| 1925/1926 1926/1927 1927/1928 1928/1929 | 1500 2700 2314 3581 | 816 718 600 1353 | 24602 940 1004 900 | 720 830 695 1256 | 401 368 1621 490 | 427 557 557 540 |
Źródło: APB, WPŚ, sygn. 358.
W roku 1929 władze gminne w Osiu przystąpiły do przebudowy siedmioklasowej szkoły, która mieściła się w budynku przy ul. Szkolnej, powiększając ją o 6 klas. W tym celu gmina poprosiła o udzielenie jej pożyczki z Wydziału Powiatowego w wysokości 50.000. zł. Jednocześnie Rada Gminy w dniu 25 II 1931 roku uchwaliła, że stary budynek szkoły ewangelickiej, który mieścił się przy ul. Dworcowej zostanie oddany do użytku gminie, na co Kuratorium wyraziło swą zgodę, zaznaczając, że grunt szkolny powinien być oddany do użytku nauczycieli.[3] W roku 1930 wykonano instalację ogrzewania centralnego na sumę 26.407,46 zł. Rozbudowa szkoły powszechnej, którą kosztem 180.000 zł gmina przeprowadziła zakończyła się w 1931 roku. Gmach powiększony o 6 klas i kompletnie wykończony przedstawiał się teraz wyjątkowo okazale. Duży udział w tym przedsięwzięciu miał ówczesny kierownik szkoły, Stanisław Januszewski, który objął to stanowisko po Leonie Siewiercie, pierwszym kierowniku w odrodzonej Polsce, pracującym do 1928 roku.[4]
Większe problemy w początkowym okresie sprawiał brak wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej, dlatego 4 V 1929 roku w Osiu przeprowadzono egzamin kwalifikacyjny dla nauczycieli szkół powszechnych. Komisję stanowili: Ks. Marceli Strogulski – naczelnik szkół powszechnych, Leon Radych – inspektor szkolny w Nowem oraz Stanisław Januszewski – kierownik szkoły w Osiu. Egzamin wówczas złożyli: Jadwiga Fischoederówna, Jadwiga Jeleńska, Daniela Jeleńska, Grzegorz Łumikowski, Józef Makowski, wszyscy z Osia oraz Stanisław Chołosiski z Trzebcin, Antoni Górski z Wierzchów, Edmund Koszucki z Jędrzejewa, Paweł Kupper z Łążka, Jan Maćkowicz z Komórska, Konrad Nadolny z Łąskiego Pieca, Bolesław Orzechowski z Biechówka i Jan Więckiewicz z Brzemion.[5]
W poszczególnych szkołach, w zależności od stopnia zorganizowania i liczby dzieci nauczało od 1 od 6 nauczycieli. Stan zatrudnienia i liczba uczniów z podziałem na wyznanie w poszczególnych szkołach w roku 1928 kształtował się następująco.
Tabela nr 2.
Stan szkolnictwa w regionie Osia w 1928 roku
| Miejscowość | Liczba nauczycieli | Liczba klas | Liczba uczniów | |
| katolików | ewangelików | |||
| Brzeziny Osie Osie – Radańska Miedzo Stara Rzeka Wałkowiska Wierzchy Laski Łąski Piec Łążek Swatno | 2 6 1 2 1 1 2 1 1 2 1 | 2 7 1 2 1 1 2 1 1 2 1 | 48 311 53 77 23 42 119 52 52 78 16 | 30 – – – 10 – 8 – – – – |
Źródło: Diecezja chełmińska, Zarys historyczno – statystyczny, Pelplin 1928, s 227.
W roku 1936 kadrę nauczycielską w poszczególnych szkołach stanowili: w Osiu S. Januszewski, F. Czortek, J. Czortkowa, J. Jeleńska, S. Krześ, G. Laser, G. Łunikowski, J. Makowski, D. Ozdzińska, G. Serwinówna, w Wierzchach B. Cichocki, A. Cichocka, w Łążku: P. Kupper, w Brzezinach Z. Gumiński, w Miedznie J. Lisewski, w Jaszczu L. Grota, w Starej Rzece S. Sroczyński, w Wałkowiskach J. Lorek.[6]
Zarząd Główny Związku Nauczycielstwa Polskiego pismem z dnia 19 IX 1935 roku upoważnił Ludomira Gumińskiego do zwołania nauczycieli z terenu gminy Osie w celu zorganizowania miejscowego „Ogniska”. Na zebraniu dnia 27 IX 1935 roku w szkole powszechnej w Osiu po omówieniu statusu Związki Nauczycielstwa Polskiego „Ognisko” do organizacji tej zapisali się następujący członkowie: Józef Makowski z Osia – prezes „Ogniska”, Leon Grota z Jaszcza, Jan Lorek z Wałkowisk, Bolesław Cichocki z Wierzchów, Gerard Laser z Osia, Ignacy Lisewski z Miedzna, Stefan Sroczyński ze Starej Rzeki, Szczepan Krześ z Osia – przewodniczący wydziału finansowego, Feliks Czortek z Osia – przewodniczący wydziału prace społeczne, Ludomir Gumiński z Brzezin – przewodniczący wydziału organizacyjnego, Paweł Kupper z Łążka oraz Stanisław Januszewski z Osia – przewodniczący wydziału pedagogicznego. Składki członkowskie uchwalono płacić od 1 XI 1935 roku w wysokości 1 zł. W roku 1938 w nowym zarządzie prezesem był ponownie Ludomir Gumiński, sekretarzem Gerard Laser, a skarbnikiem Stanisław Januszewski. Spis członków „Ogniska” z uwzględnieniem czasu, od którego należeli do Związku Nauczycielstwa Polskiego przedstawiał się następująco: B. Cichocki (od 1 XI 1935), Brunon Felchner z Wielkiego Komórka (1 XI 1938), L. Grota (1 XI 1935), L. Gumiński ( 1 XI 1927), St. Januszewski (1 X 1935), I. Lisewski (1 XI 1935), Halina i Maria Janowskie z Osia (1 XI 1938), G. Laser (1 IX 1931), W. Nowak z Osia(1XI 1928), S. Sroczyński (1 XI 1935).[7]
W 1932 roku Stanisław Januszewski założył Koło Opieki Rodzicielskiej, które organizowało dobroczynne imprezy na rzecz dzieci szkolnych. Już wcześniej szkoła z okazji Świąt Bożego Narodzenia obdarowywała dzieci rozmaitymi, drobnymi przedmiotami szkolnymi, co sprawiało im ogromną radość. Na zebraniu kwartalnym rodziców 19 XI 1934 roku uchwalono przyjść szkole z pomocą, głównie w akcji dożywiania dziatwy w okresie zimowym. Ze statusu Koła Opieki Rodzicielskiej z roku 1934 wynika, że do obowiązków jego członków, czyli rodziców, opiekunów i nauczycieli należało:
- a) zaopatrywanie ubogiej dziatwy szkolnej w podręczniki, zeszyty, odzież itp.
- b) wywieranie wpływu na rodziców w sprawie regularnego posyłania dzieci do szkoły,
- c) opiekę sanitarno – higieniczną, dożywianie, kolonie itp.,
- d) współdziałanie z kierownictwem w urządzaniu uroczystości szkolnych, obchodów, przedstawień, wieczorków itp.,
- e) niesienie pomocy szkole przez zasilanie pracowni, zakupywanie pomocy naukowych i urządzeń,
- f) zawiadywanie kierownika szkoły o wszystkim co pod względem moralnym lub materialnym ujemnie wpływa na dziatwę szkolną,
- g) rozwinięcie w środowisku rodzicielskim w porozumieniu z kierownictwem, akcji samowychowawczej.
W realizacji tych wszystkich celów miały pomagać środki członkowskie, wpisowe, ofiary i darowizny Opieki Rodzicielskiej oraz dochody z imprez.[8]
Rady szkolne były wybierane przy udziale rad gminnych poszczególnych wsi. W roku 1927 w Brzezinach do rady szkolnej wybrano Jana Kęsika z Wałkowisk i Walentego Kurzymskiego z Brzezin, na ich zastępców natomiast odpowiednio: Antoniego Malinowskiego i Bolesława Chylewskiego. W Starej Rzece wybranoJuliana Bergmana i Franciszka Lewiskiego oraz ich zastępców: Franciszka Banacha i Izydora Gwizdałę. W Łążku do Rady Szkolnej weszli: Józef Bytlewski, Franciszek Stosik, Stanisław Rozenkewicz i Józef Prędzyński.[9]
Zachowały się dwie „Księgi ocen” Publicznej Szkoły Powszechnej w Osiu roku szkolnego 1932/1933 oraz 1935/1936. Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 18 XI 1932 roku o organizacji roku szkolnego określał czas jego trwania od dnia 20 VIII do 19 VIII włącznie. Rok szkolny podzielony był na dwa półrocza, obejmujące cztery okresy oraz ferie zimowe i letnie. Na podstawie „Księgi Ocen sprawowania się i postępów w nauce uczniów w roku szkolnym1931/1932 można stwierdzić, że szkoła posiadała siedem oddziałów, w których liczebność kształtowała się w granicach 13 – 68 uczniów. W dniu 15 IX 1932 roku do szkoły uczęszczało 439 uczniów, w tym 418 wyznania katolickiego i 21 ewangelickiego. Uczniowie otrzymywali oceny ze” sprawowania się” zgodnie z następującą skalą: bardzo dobre, dobre, odpowiednie, nieodpowiednie. Do przedmiotów nauczania należały: religia, język polski, rachunki z geometrią, rysunek, roboty ręczne, śpiew, ćwiczenia cielesne (oddział I), III – oprócz wyżej wspomnianych dochodziła ocena z historii, geografii i nauki o Polsce współczesnej, przyrody, VI – ocena z nauki języka niemieckiego.
„Księga ocen sprawowania się i postępów w nauce uczniów w roku szkolnym 1935/1936 zawiera wyciąg ze „Statutu publicznych szkół powszechnych siedmioletnich” oraz rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 4 V 1935 roku, które określało czas trwania roku szkolnego od dnia 1 września do 31 sierpnia włącznie. Status szkoły podkreślał, że przy ocenach ze śpiewu i ćwiczeń cielesnych bierze się pod uwagę przede wszystkim wysiłki ucznia w kierunku zdobywania usprawnienia, odpowiadającego jego możliwościom. Ocenę zachowania się ucznia, jeżeli w danej klasie uczyło kilku nauczycieli ustalała Rada Pedagogiczna. W księgach szkolnych notowało się motywy ocen niedostatecznych. Uczniowie klas I nie otrzymywali wyrażonych w stopniach ocen ani świadectw szkolnych. Wszyscy przechodzili do klasy II. Uczniowie uczęszczający do klas dwu lub trzyletnich przechodzili bez wyjątku w obrębie tych klas z jednego roku nauki na drugi i otrzymywali na świadectwie rocznym stwierdzenie pomyślnego lub niepomyślnego wyniku nauki. 15 IX 1935 roku do szkoły uczęszczało 525 uczniów, w tym 19 wyznania ewangelickiego i 3 wyznania ewangelicko – unijnego.
Publiczna Szkoła Powszechna w Osiu charakteryzowała się wysokim poziomem nauczania. Do szkoły dojeżdżali uczniowie placówek niżej zorganizowanych w gminie. Dojeżdżających było ok. 50 uczniów. Absolwenci pomyślnie składali egzaminy do gimnazjów, gdzie osiągali bardzo dobre wyniki. Uczyli się w szkołach średnich w Świeciu, Grudziądzu, Toruniu, Bydgoszczy, Tczewie czy Gdyni.
Szkoła w Osiu posiadała bibliotekę liczącą ok. 400 książek, która powiększała się dzięki funduszom uzyskanym z imprez szkolnych. Sprzęt szkolny był nowy, wykonany w 1930 i 1932 roku. W 1937 roku placówka otrzymała radioodbiornik od Polskiego Radia, który odtąd wzbogacał formy realizacji zajęć lekcyjnych.
Na terenie szkoły działały drużyny harcerskie. Drużyna żeńska im. Królowej Jadwigi, istniejąca od 1927 roku, w roku 1932 liczyła 48 członkiń i wspaniale się rozwijała pod kierownictwem Jadwigi i Danieli Jeleńskich. Drużyna męska im. Tadeusza Kościuszki założona w 1931 roku przez Szczepana Krzesia, w roku 1932 dzięki prężnemu kierownictwu Łurnikowskiego liczyła już 60 członków. W skład zarządu drużyny męskiej wchodzili wówczas: Robert Bonaszewski – drużynowy, Antoni Bylinki – przyboczny, Józef Szwochert – skarbnik, Alfons Kessler – gospodarz. W późniejszym okresie drużynę tą kierował Gerard Laser.[10]
Na terenie województwa pomorskiego ciągle aktualna była sprawa szkolnictwa niemieckiego. Na mocy traktatu mniejszościowego Polska miała zapewnić dzieciom niemieckim nauczania w ich języku. Przy czym postanowienia obejmowały jedynie nauczanie w zakresie szkoły podstawowej. Postanowiono tworzyć szkoły niemieckie lub osobne klasy z językiem wykładowym niemieckim, jeżeli liczba dzieci wyniosłaby więcej niż 40. Mimo, że liczba dzieci niemieckich w Brzezinach była niższa od wskazanej, utworzono tam taką klasę przy szkole polskiej. Inną formą kształcenia dzieci niemieckich było nauczanie przez wędrownych nauczycieli. W miejscowościach, w których nie było szkół i klas niemieckich, nauczanie i wychowanie dzieci obejmowali rodzice. Nauczyciele wędrowni mieli za zadanie przeprowadzanie konsultacji z dziećmi i ich rodzicami, rozprowadzali książki, podręczniki, konsultowali nauczanie i przeprowadzali egzaminy. Nielegalnym nauczaniem języka niemieckiego w Tleniu i Starej Rzece zajmowała się Jahnke Ida zamieszkała w Osiu.[11] Wzorem dowódcy dla niemieckiej społeczności Osia i okolicy był Eryk Pasuth z Przewodnika. Udzielał on dzieciom niemieckim w Racicach nielegalnych lekcji religii i pisowni niemieckiej oraz historii. Lekcje odbywały się dwa razy w tygodniu, we wtorki i piątki od 10 do 12. Eryk Pasuth był bardzo czynny w duchu narodowości niemieckiej. Od czasu do czasu urządzał u siebie kółka familijne dla gości z poza regionu Osia, organizował zabawy i zebrania. Był ostoją i prowodyrem niemczyzny w okolicy.[12]
„Monografia Gminy Osie” Katarzyna Bruniewska-Gierczak
